Sperlinga: twierdza (nie)zdobyta

Tytuł niejednoznaczny ponieważ do teraz na bank nie wiadomo jak skończyło się oblężenie zamku. Przez blisko rok bronił się w murach castello di Sperlinga garnizon francuski podczas rebelii ludności sycylijskiej przeciwko Andegawenom. Przez długie dziesięciolecia, a może stulecia niektórzy podważali nawet fakt jakoby Francuzi w ogóle “tu byli” nie wspominając nawet o jakiś większych sukcesach wojskowych. Z perspektywy Sycylijczyków okoliczni baronowie okryli się wręcz hańbą pomagając gromadce zabarykadowanych żołnierzy utrzymać zamek tak długo. Dowodem miał być napis nad bramą “Czego Sycylijczycy pragnęli, jedynie Sperlinga zanegowała” (chodziło o wypędzenie Andegawenów z Sycylii). Czy twierdzę Francuzi poddali czy Sycylijczycy odpuścili – tego na pewno wiedzieć nie będziemy pewnie nigdy. Natomiast poznaliśmy losy obrońców, gdy jakiś wybitny historyk dokopał się do zakurzonych ksiąg gdzieś w dalekim Neapolu i wyczytał, że nadano im gospodarstwa rolne w Kalabrii w nagrodę za – jak podkreślano w tekście – zasługi na rzecz Francji. Coś na zasadzie, że „(…) tak wielu (Francuzów) nie zawdzięczało tak wiele tak nielicznym (żołnierzom)”.

Sperlinga: castello rupestre

Sam zamek w obecnym kształcie robi ogromne wrażenie chociaż na pierwszy rzut oka zwłaszcza z dołu trudno rozpoznać w nim w ogóle budowlę tym bardziej obronną – z poziomu parkingu widać tylko regularne “okna” wykute w skale. Trudno nawet stwierdzić, że Sperlingę zbudowano w zwykłym tego słowa znaczeniu: twierdza jest raczej wyżłobiona w skale. A konkretnie w monolicie z piaskowca. Tylko budynek bramny, kaplica i zamek górny wzniesiono z bloków kamiennych.

Sperlinga: castello storico

Idea “okopania się” w czystej żywej skale przyświecała najprawdopodobniej już Grekom, ale i ci czerpali z dorobku a raczej “urobku” poprzedników. Już w epoce brązu mieszkali tu ludzie. Pradawne ludy Sycylii grzebały tutaj swych zmarłych. Po raz pierwszy tutejsza forteca w skale pojawia się w dokumencie z 1082 r., gdy Roger, normandzki z pochodzenia król Sycylii przyznaje ją wraz z okolicami kościołowi w miejscowości Troina. Pierwszym poświadczonym wiarygodnymi źródłami historycznymi (1132 r.) właścicielem zamku Sperlinga był niejaki Russo Rubeo, posiadający tytuł barona. Po wydarzeniach opisanych we wstępie (był to epizod tzw. nieszporów sycylijskich) zamek zniszczył król Piotr I Aragoński, a baronię przekazał Francesco Scaglione. W 1296 r. zamek przeszedł w ręce rodu Ventimiglia i pozostał w nich przez ponad 300 lat, gdy Giovanni Ventimiglia odsprzedał zamek i przylegające ziemie Giovanni’emu Forti Natoli w 1597 r. To jemu zawdzięczamy narodziny Sperlingi jako osady wykraczającej poza podzamcze i mury. Zamek awansował wtedy dzięki Filipowi IV do rangi stolicy księstwa, a właściciel otrzymał tytuł księcia. Kolejni panowie na Sperlindze to: Giovanni Stefano Oneto, jego syn Domenico, Giuseppe Oneto, potem ród Lanza, od 1862 r. Nunzio Nicosia. W 1973 roku spadkobiercy przekazali zamek gminie Sperlinga.

Sperlinga: castello misterioso

Z jednej strony Sperlinga jest typowym zamkiem, który z zasady miał być niezależnym, samowystarczalnym światem mającym za zadanie utrzymać się i swoich mieszkańców przez długie miesiące jak i nie lata. Stąd obecność charakterystycznych elementów. Z drugiej strony Sperlinga kryje w sobie całe mnóstwo tajemnic i niedomówień.

Droga

Począwszy od nietypowej drogi wiodącej do bramy. Wyobrażamy sobie rozwiązania raczej mniej przystępne dla wroga niż gładka wijąca się pod górę w kształcie zygzaka kamienna ścieżka. W tym szaleństwie była jednak metoda: chodziło o to, by zbliżający się do wrót wróg szedł długo i odwrócony był plecami jednocześnie wystawiając się na strzały.

Dwa kamienie

W westybule nad bramą wmurowane są dwa kamienie z łacińskim napisem pisanym heksametrem “Quod Siculis placuit, sola Sperlinga negavit” (pl. “Czego Sycylijczycy pragnęli, jedynie Sperlinga zanegowała”). Napis przysporzył historykom nie lada zagwozdkę. Po pierwsze przez długi czas uważano go dość frywolnie za świadectwo materialne łączące Sperlingę z nieszporami sycylijskimi. Podejrzewano, że jest to jakiś rodzaj “opinii” wyrażonej świeżo po oblężeniu zamku krytykującej pomoc lokalnych baronów (co miało na Sycylii miejsce powszechnie podczas nieszporów – baronowie nie pochodzili z Sycylii tylko Italii kontynentalnej i popierali nowego władcę wyspy). Badania natomiast wykazały, że napis pochodzi dopiero z XVII w. – całe cztery stulecia po wydarzeniach, o których miał świadczyć. Inna rzecz jest taka, że w latach 80-tych XIII w. kiedy ludność Sycylii wystąpiła przeciwko dynastii andegaweńskiej nazwa Sperlinga jeszcze nie funkcjonowała. Dopiero wspomniany Giovanni Natoli otrzymał licentia populandi – koncesję od króla na zasiedlenie swojego lenna. I tak do pewnego momentu wszystko pozostawało w sferze domysłów. Przełom w rozumieniu tego fragmentu historii Sycylii i udziału przyszłej Sperlingi przyniosła książka Michele Amari – historyka, arabisty polityka, późniejszego Ministra Edukacji Włoch pt. La guerra del Vespri Siciliani. Pracując nad książką odkrył w archiwach w Neapolu dokument świadczący o istnieniu Piero Alammano, dowódcy francuskiego garnizonu, który na próżno czekając na pomoc i w obliczu narastającej nienawiści mieszkańców ukrył się w skalnym zamku i z powodzeniem go bronił od października 1282 do sierpnia 1283 roku. Dokument zawierał informację o bezpiecznym powrocie żołnierzy do Kalabrii i nagrodzie jaka na nich czekała – własnej ziemi. Gdy książka została wydana, Sperlinga zyskała międzynarodową sławę, do tego stopnia, że napis z bramy wszedł do języka potocznego i do dzisiaj oznacza “zachowywać się inaczej niż pozostali”.

Więzienie, stajnia, kuźnia

Po przekroczeniu budynku bramnego ukazuje się oczom ciąg komunikacyjny – wąski korytarz niegdyś kryty (na starych zdjęciach jeszcze widoczny).

Po prawej stronie w żywej skale jest kilka pomieszczeń, gdzie człowiek wzniósł się na wyżyny pomysłowości i tak tą skałę kształtował, by mu służyła najlepiej. I tak po kolei mamy: więzienie kiedyś podzielone na mniejsze cele ściankami działowymi, gdzie delikwentów przykuwano do skały, stajnię, gdzie tymczasowo trzymano konie oczekujące na podkucie i warsztat kowalski z paleniskiem na środku i skalnym wywietrznikiem. W podłożu widoczne są dołki, w których zbierała się woda i gdzie hartowano żelazo. A to było na miejscu – w wielu miejscach na zamku widoczne są żyły z rudą żelaza.

Sekretne drzwi

Do zamku miały prowadzić sekretne drzwi, którymi Francuzi mieli otrzymywać żywnościowe wsparcie od tutejszej ludności. O które drzwi chodzi – tego nikt nie wie na pewno – swoje zrobiła ogromna popularność powieści Amari’ego i jest to raczej legenda niż fakt.

Pałac

Na końcu wspomnianego ciągu komunikacyjnego znajdują się pomieszczenia z okresu, gdy zamek stał się mniej obronny a bardziej mieszalny. Najwięcej dla Sperlingi zrobili Ventimigliowie, którzy rozpoczęli renowację po zburzeniu zamku przez Piotra III Aragońskiego oraz Giovanni Natoli stawiając dla siebie pałac i kaplicę.

W tzw. sali księcia urządzona jest wystawa prezentująca historię Sperlingi przez pryzmat rysunków i fotografii wykonanych przez ludzi, którzy zawitali do miasteczka.

Wśród nich był m.in. Jean-Pierre Huoel. Jak to było w modzie jako młodzian odbył Grand Tour i swoje obserwacje poparte dogłębnymi badaniami i okraszone własnymi rysunkami opublikował pt: Voyage pittoresque des isles de Sicile, de Malta et de Lipari.

Jedno ze swoim najsłynniejszych zdjęć zrobił w Sperlinga Endré Ernő Friedmann pseud. Robert Capa, Węgier, którego jeszcze za życia uznano za geniusza fotografii reporterskiej. Szukając wrażeń opuścił kraj rodzinny i zatrudnił się w roli korespondenta wojennego w Nowym Yorku. Wylądował na Sycylii w 1943 roku z armią amerykańską. Na zdjęciu starszy mężczyzna pokazuje laska drogę do Sperlinga amerykańskiemu żołnierzowi. Alianci traktowani byli przez Sycylijczyków bardzo życzliwie, mimo, że Włochy należały do państw Osi.

Kaplica

Kościół San Domenico Sirieco/San Luca wygląda dość leciwie – jest natomiast według historyków nieudaną odbudową świątyni średniowiecznej. Służy za przestrzeń wystawienniczą.

Piec, silos, cysterny

“Zamek dolny”, niedostrzegalny z zewnątrz bo mieszczący się pod budynkiem pałacu i kaplicy to system naczyń połączonych. W pierwszej komorze znajduje się piec, kolejna jaskinia mieściła silos. Ze względu na 12 dość dziwacznych dołków w ścianach i otwór w suficie nazwano ją pokojem solarnym i uznano za zegar słoneczny. Kolejnych kilka służyło jako zbiorniki na wodę, która wlatywała dziurą w stropie i rowkiem wyrytym w piaskowcu spływała niżej. Taki średniowieczny “wodociąg”…

Schody i chodnik wartowniczy

Znakiem rozpoznawczym zamku są schody skalne prowadzące przez bramę na zamek górny skąd obserwowano okolicę i komunikowano się z innymi zamkami (w Geraci Siculo i Gangi).

Borgo rupestre

Piaskowiec, na którym stoi zamek podziurawiony jest jak ser szwajcarski – południowa ściana i zachodnia mieści szereg sztucznych jaskiń. Powtarza się schemat obecny na całej Sycylii – w starożytności w skale grzebano zmarłych, w Bizancjum groby zamieniano na domostwa i tak z przerwami do połowy XX w. (zachęcam do poczytania o dzielnicy Chiafura w Scicli i nekropoliach w Pantalica). Od południa jest “Balzo” – osiedle 50 jaskiń położonych tarasowo wzdłuż kamiennej Via Arena. Zachowała się numeracja domów i oczywiście układ wnętrz ze skalnymi ścianami działowymi, paleniskami, otworami wentylacyjnymi i okiennymi. Niektóre domy doposażono meblami “z epoki” dla celów turystyki. Wzdłuż Via Valle i Via Pozzo usytuowanych jest 20 jaskiń. Decydując się na zwiedzanie z przewodnikiem można wejść do kilku z nich.

Zamek w Sperlinga: zwiedzanie

Zamek w Sperlinga jest dostępny do zwiedzania na ustalonych z góry zasadach (jest to raczej wyjątek na Sycylii zwłaszcza przy mniej znanych zabytkach) w godzinach 9:30-17:30 codziennie. W barze przy Largo del Castello można kupić bilety wstępu w cenie 5 euro uprawniające do wejścia do muzeum tradycji rolniczych i wszystkich pomieszczeń zamkowych, które w danym momencie są dostępne (czasem niektóre są tymczasowo wyłączone ze zwiedzania). Będzie to zwiedzanie bez usługi przewodnickiej. Natomiast jeżeli dysponujemy około 2,5 godziny warto zamówić wizytę z oprowadzaniem. Pod nr +39 348 872 4073 na Whatsapp dostępny jest pan, który jest przewodnikiem. Szkoli on młodych ludzi, którzy w cenie 40 euro pokażą turystom każdy zakamarek zamku i przekażą wszystkie ciekawostki.

Słowo podsumowania

Znowu zabrzmi to jak banał – a ja jak zacięta płyta – Sperlinga jest nieznana, niedoceniana i niedopromowana – a bije na głowę pod względem oryginalności, zadbania i dostępności turystycznej obiekty tej samej klasy i wartości historycznej. Mam nadzieję, że przekonałam Czytelnika skutecznie do odwiedzin castello di Sperlinga.

Bibliografia:

• https://sicilyintour.com/luogo/museo-della-civilta-contadina-e-le-grotte-museo-a-sperlinga/
• https://it.wikipedia.org/wiki/Castello_di_Sperlinga
• materiały promocyjne gminy Sperlinga
• https://it.wikipedia.org/wiki/Quod_Siculis_placuit,_sola_Sperlinga_negavit
• http://www.sperlinga.net/download/12%2520Matarazzo.pdf&ved=2ahUKEwiiqLe5noj6AhVJ6CoKHbFYBsMQFnoECA8QAQ&usg=AOvVaw1oJqRW06aj3_d6kwwDF5Yx
• https://englishnews.eu/the-castle-of-sperlinga/
• https://salvatorefarinella.jimdofree.com/nicosia-e-altro/il-castello-di-sperlinga/