Misteri di Trapani: 400 lat tradycji

Jest taki dzień w roku, kiedy wąskie uliczki Trápani stają się sceną dla niezwykłego spektaklu: tysiące mieszkańców miasta, przybyszów z innych części wyspy, Włoch i całego świata wylegają na dwór, by stać się jego częścią. Płynący ulicami tłum, poobklejane ludźmi balkony, a nawet dachy – to tylko jeden element święta jakich mało – wielkanocnej procesji misteriów trapańskich (wł. La processione dei misteri di Trapani). Pochód odświętnie przystrojonych rzeźb przedstawiających ostatnie chwile życia Jezusa jest absolutnym ewenementem na skalę wyspy, kraju i Europy: nigdzie indziej nie ma dłuższego i nie trwa tak długo. Tymczasem, gdy opada religijne uniesienie, wierni rozchodzą się do domów, nastaje wiosna i upalne lato, turyście przybywającemu do miasta nie dana jest szansa na jakiekolwiek bliższe zapoznanie się z tym, z czego Trápani słynie na cały świat. W zaciemnionym kościele, stłoczone na małej przestrzeni stoją osławione misteria, a turysta nie ma bladego pojęcia, jak doniosłe znaczenie mają one dla lokalnej społeczności. A szkoda.

MISTERI DI TRAPANI: HISTORIA

Tradycję procesji wielkanocnych można wywieść ze średniowiecznego zwyczaju misteriów (od łacińskiego słowa mysterium czyli tajemnica) – z początku ludowych, potem wyłącznie klasztornych, a w końcu widowisk organizowanych w przestrzeni publicznej z udziałem osób świeckich opartych na fragmentach Pisma Świętego, tekstach apokryficznych i żywotach świętych. Szczególnie popularne były misteria bożonarodzeniowe – ich spuścizna są dzisiejsze szopki i jasełka – i wielkanocne, z których pozostał zwyczaj odprawiania w kościele Drogi Krzyżowej i urządzania Grobu Pańskiego. Scenki pasyjne, w swojej pierwotnej formie były przejawem autentycznej religijności. Wraz z narodzinami Renesansu zaczęły przypominać raczej farsy, co spotykało się z dezaprobatą władz kościelnych i świeckich. Ostatecznie ich zakazano. Pod wpływem hiszpańskich casazas obchody Wielkanocy zaczęły na Sycylii przybierać formę procesji sakralnej sztuki figuratywnej (np. w Trápani i Caltanissettcie). Wyjątkiem jest Marsala, gdzie w Via Crucis uczestniczą aktorzy przebrani w stroje z czasów Chrystusa.

Samo słowo „misteri” ma na Sycylii potrójne znaczenie. Oznacza wydarzenia prowadzące do męczeńskiej śmierci Jezusa, ich fizyczne reprezentacje czyli rzeźby jednopostaciowe choć częściej wielopostaciowe tworzące całość kompozycyjną, ale również „zawód”, „profesja”, „rzemiosło”.

Nie jest znana data pierwszej procesji ani ile misteriów brało w niej udział. Historyk Francesco Pugnatore, w swym bardzo szczegółowym magnus opus „Historia Trápani” wydanym w 1594 roku nie wspomina misteriów. Pierwszy zapis pochodzi z zachowanego dokumentu wydanego przez Bractwo Cennej Krwi Chrystusa i Misteriów (łac. Societas Pretiosissimi Sanguinis Christi et Misteriorum). Założono je w Trápani w 1602 roku (inne źródła podają rok 1603). W akcie opatrzonym datą 20 kwietnia 1612 bractwo powierza gildii podróżników opiekę nad grupą Wejście na Kalwarię. Można zatem przyjąć, ze pierwsze misteri di Trapani odbyły się przed rokiem 1612. Bractwo połączyło się z innym funkcjonującym wcześniej – Bractwem Świętego Michała Archanioła. Od tej pory bractwo zlecało lokalnym artystom wykonanie misteriów, następnie powierzało na mocy oficjalnego aktu miejscowym maestranze czyli cechom rzemieślniczym opiekę nad nimi w zamian za obietnicę utrzymania ich i noszenia w corocznej procesji wielkopiątkowej.

MISTERI DI TRAPANI: TECHNIKA WYKONANIA

Technikę tworzenia misteriów opracował Giovanni Matera. Drewniane twarze, ręce i nogi postaci osadzano na szkielecie z korka. Przy szatach stosowano typową dla Trápani technikę carcheto: płachty sukna maczano w mieszance gipsu i kleju, a następnie obklejano nimi korkowy szkielet. Elastyczność takiego materiału ułatwiała formowanie załamań i fałd na szatach postaci. Po wyschnięciu figurę malowano. Dodatkowe akcesoria wykonywano ze srebra. Ciekawostka jest fakt, ze hełmy rzymskich żołnierzy przyozdobione są kolorowymi pióropuszami, jakie nosili znienawidzeni hiszpańscy żołnierze podczas okupacji Habsburgów. Postać Żyda ma ponoć twarz adiutanta trapańskiego kata.

Rzeźby przytwierdzane są do tzw. vara czyli drewnianej platformy. Vare dłuta lokalnych artystów to dzieła sztuki same w sobie: często rzeźbiono na nich symbole cechów rzemieślniczych. Ozdabia się je aniołkami, kwiatami, wotami, świętymi obrazkami, świecami, także symbolami cechów w złocie, srebrze lub koralu. Tuż przed samą procesją montuje się lampki, których światło padając na twarze postaci przydaje im dramatyzmu.

Transport misteriów był zawsze problematyczny ze względu na ich ciężar, ale również fakt, ze rzeźby w wielogodzinnym pochodzie musiały co chwila przystawać. Początkowo podtrzymywane były przez mężczyzn na drewnianych żerdziach w kształcie widelców. Ten sposób utrzymał się do dzisiaj w procesji misteriów w Erice – tamte jednak są znacznie lżejsze. Z uwagi na często zdarzające się wypadki dzisiaj vare umocowane są do stabilnego rusztowania. Od lat pięćdziesiątych XX w. rusztowania obija się czarnym suknem (wł. manta) z wyhaftowanymi nazwami cechów. Platforma wyposażona jest wzdłuż dłuższych boków w drewnianą rączkę, która spoczywa na ramionach massari (mężczyzn) zwykle po 5-6 w każdym rogu. Żeby zapewnić lepszą stabilność niosący często zarzucają wolne ramię partnerowi po drugiej stronie.

Historycznym „domem” misteri di Trapani był kościół św. Michała. 6 kwietnia 1943 podczas bombardowania miasta przez Aliantów kościół uległ znacznemu uszkodzeniu, a wraz z nim misteria. Niektóre z nich trzeba było praktycznie tworzyć od nowa, inne miały więcej szczęścia. Wysiłkiem władz miasta i lokalnej społeczności wszystkie odtworzono i przeniesiono do kościoła Świętych Dusz Czyśćcowych. Gdy ten restaurowano, na krótko schronienia misteriom udzielił kościół św. Dominika.

MISTERI DI TRAPANI: OPIS GRUP FIGURATYWNYCH

Każda grupa figuralna ma swoje przypisane miejsce w procesji i nazwę:

Grupa I – Rozłączenie.

Dzieło Mario Ciotta. Jezus zostaje oddzielony od Maryi, która domyśla się przeznaczenia Syna. Aktem z 6 kwietnia 1621 roku grupę przyznano kowalom z adnotacją, że żadna inna nie może jej poprzedzać w procesji. Jako, ze zawód kowala wymarł, obecnie pieczę nad nią sprawują jubilerzy, producenci zegarków i właściciele sklepów z pamiątkami.

Rozłączenie.

Grupa II – Obmycie stóp.

Obecna rzeźba jest rekonstrukcją autorstwa Giuseppe Cafiero oryginalnego dzieła Mario Ciotta, które uległo zniszczeniu w bombardowaniu Trápani podczas II wojny światowej. Ukazuje Jezusa w roli sługi omywającego stopy apostołom w obecności mężczyzny wlewającego wodę do misy. Przeznaczona rybakom.

Obmycie stóp.

Grupa III – Jezus w Ogrodzie Getsemani.

Jezus modli się w ogrójcu w obecności anioła, który podaje mu kielich goryczy. W scenie uczestniczą też Piotr, Jakub i Jan, którzy śpią zmęczeni w pobliżu. Praca Baldassarre Pisciotta powierzona ogrodnikom aktem z 27 kwietnia 1692 roku.

Jezus w ogrodzie Getsemani.

Grupa IV – Pojmanie.

Bardzo dramatyczna scena wyznaczająca początek Drogi Krzyżowej. Jezus zostaje pojmany przez strażników wysłanych przez kapłanów i faryzeuszy. Autor pierwotnego dzieła pozostaje nieznany. Wiadomo, że po zniszczeniu rzeźby w bombardowaniu, rekonstrukcję zlecono Vito Lombardo. Oryginalnie grupa należała do kowali, hydraulików i mechaników, obecnie do metalurgów.

Pojmanie.

Grupa V – Upadek przy Cedronie.

Grupa szczególna z uwagi na miłość mieszkańców do morza. Ta grupa przygotowywana jest do procesji z wyjątkowym pietyzmem. Oddana w opiekę żeglarzom w dokumencie z 6 kwietnia 1621 roku. Jezus prowadzony przez żołnierzy przed Sanhedryn upada kolo potoku Cedron.

Upadek przy Cedronie.

Grupa VI – Jezus przed Annaszem.

Odtworzona po wojennych zniszczeniach przez Domenico Li Muli. Nie wiadomo komu można przypisać autorstwo pierwotnego dzieła. Początkowo troską rzeźbę otaczali kwiaciarze. Ci jednak wycofali się i odtąd zadanie to należy wyłącznie do producentów owoców i warzyw. Grupa przedstawia scenę przesłuchania Jezusa przed obliczem Annasza, zięcia Kajfasza. Strażnik uderza Jezusa w twarz, gdy ten odpowiada drwiąco na pytania Annasza.

Jezus przed Annaszem.

Grupa VII – Zaparcie się Piotra.

Autorem jest Baldassarre Pisciotta. 1 grudnia 1661 roku rzeźbę przyznano cechowi golibrodów i fryzjerów. Jezus, skuty łańcuchami jak zwykły przestępca stoi na dziedzińcu Sanhedrynu. Kiedy Piotr wypiera się, że nie zna Jezusa, pieje kogut. Piotr płacze gorzko, gdy uświadamia sobie, że przepowiednia Jezusa się spełniła.

Zaparcie się Piotra.

Grupa VIII – Jezus przed Herodem.

Grupą opiekowali się młynarze i handlarze zbożem, ale wraz z powojennym kryzysem gospodarczym, zadanie to przejęli handlarze rybami. Dzieło Baldassarre Pisciotta przedstawia scenę sądu Heroda nad Jezusem, kiedy Jezus odmawia reakcji na oskarżenia, że jest Synem Bożym i nosi na głowie koronę Króla Żydowskiego.

Jezus przed Herodem.

Grupa IX – Biczowanie.

Praca nieznanego artysty, dużo natomiast wiadomo o kilku osobach, które podjęły się odnowienia grupy i ozdobienia. Ostatnia taka próba miała miejsce w 1998 roku. Na początku XX w. rzeźbę od producentów cementu przejęli murarze i kamieniarze. Przedstawia scenę biczowania Chrystusa przy krzykach podżegającego tłumu.

Biczowanie.

Grupa X – Ukoronowanie cierniem.

Wykonana przez Antonio Nolfo, nadana gildii młynarzy aktem z dnia 8 marca 1632. W obliczu kurczącej się liczby przedstawicieli tego fachu w 1967 roku przekazana piekarzom. Mocno zniszczona w atakach bombowych podczas wojny, rekonstrukcji podjął się Giuseppe Cafiero. Przedstawia moment włożenia na głowę Jezusa korony cierniowej i wsunięcia w dłoń trzciny zamiast berła.

Ukoronowanie cierniem.

Grupa XI – Oto człowiek!

Autor nieznany. Przedstawia Jezusa zaprowadzonego przed tłum, który według żydowskiej tradycji ma prawo do uniewinnienia jednego skazańca. Wrzeszczący motłoch wybiera Barabasza, a Poncjusz Piłat umywa ręce nie widząc winy w Chrystusie. O tą rzeźbę troszczą się producenci i sprzedawcy butów, także szewcy.

Oto człowiek!

Grupa XII – Skazanie.

Ukazany jest moment oddania Jezusa oprawcom, którzy zawiodą go na śmierć. Od 27 lutego 1782 roku o grupę wykonaną przez Domenico Nolfo troszczą się rzeźnicy i handlarze zbożem.

Skazanie.

Grupa XIII – Wejście na Kalwarię.

Autor nieznany. Początkowo w posiadaniu winiarzy i bednarzy, przekazana w 1772 roku społeczności miasta zgodnie z cytatem biblijnym „a szło za nim mnóstwo ludu, także kobiet, które zawodziły i płakały nad Nim” (Łk 23, 27). Scena jest bardzo przejmująca. Niosący tą grupę cierpią od ciężaru figur jak Jezusa przygniatał krzyż.

Wejście na Kalwarię.

Grupa XIV – Odarcie z szat.

Ukazany jest moment zaraz po wejściu na Kalwarię, kiedy rzymscy żołnierze zdzierają szaty z Jezusa. Pracę Domenico Nolfo powierzono z początku zieleniarzom, potem producentom ubrań i wyrobów włókienniczych.

Odarcie z szat.

Grupa XV – Podniesienie krzyża.

Praca Domenico Nolfo oddana 23 lutego 1620 roku cechowi stolarzy ukazuje Jezusa przybijanego do krzyża, podczas gdy żołnierze podnoszą krzyż ciągnąc za liny. Obecnie rzeźbą opiekują się włókiennicy.

Podniesienie krzyża.

Grupa XVI – Przebicie boku.

Aktem z dnia 27 kwietnia 1620 roku oddana w opiekę producentom lin i juty. Jako, ze profesja wymarła, rzeźby strzegą malarze i dekoratorzy. Rekonstrukcji oryginalnego dzieła Domenico Nolfo dokonał Giuseppe Cafiero. Odnowione zostały również wszystkie srebrne elementy rzeźb. Przedstawiony jest moment przebicia boku Jezusa włócznią. Pod krzyżem stoi Maryja, Jan i Maria Magdalena.

Przebicie boku.

Grupa XVII – Zdjęcie z krzyża.

Twórcą tej grupy był Antonio Nolfo, rekonstrukcji dokonali A. Fodale i L. Messina. Dnia 3 kwietnia 1619 roku oddano ją w opiekę krawcom, potem dodatkowo tapicerom. W 2004 roku przywrócono postaciom oryginalne kolory. Pokazana jest scena zdjęcia Jezusa z krzyża. Maryja i Maria Magdalena pogrążone są w smutku.

Zdjęcie z krzyża.

Grupa XVIII – Złożenie do grobu.

Praca Giacomo Tartaglia rekonstruowana przez Giuseppe Cafiero. 20 lutego 1790 roku przekazana poławiaczom korala. Na skutek kryzysu w branży obecnie w rękach pracowników trápańskich salin. Józef z Arytmatei, Nikodem i Jan przenoszą martwe ciało Jezusa do grobu. Towarzyszy im Maria Magdalena.

Złożenie do grobu.

Grupa XIX – Jezus w grobie.

Autor nieznany. Początkowo należała do Bractwa św. Michała Archanioła, potem przekazano ją wytwórcom makaronów. Jezus leży w przeszklonej trumnie.

Jezus w grobie.

Grupa XX – Matka Boska Boleściwa.

Autorem postaci Maryi jest Giuseppe Milanti. Figura przykryta jest haftowanym baldachimem umocowanym na czterech prętach i zawsze niesiona jest jako ostatnia. W dawnych czasach pieczę nad figurą roztaczali stangreci i lokaje – obecnie kelnerzy, barmani i cukiernicy.

Matka Boska Boleściwa.

W procesji misteri di Trapani uczestniczą również dwa obrazy Matki Boskiej: Madonna della Pieta’ dei Massari, patronka „tragarzy” i Pieta’ del Popolo.

Madonna della Pieta’ dei Massari.

Pieta’ del Popolo.

MISTERI DI TRAPANI: PROCESJA

Wielkopiątkowe uroczystości poprzedza długi okres przygotowań. Co roku projektowana jest nowa trasa przejścia procesji, która po akceptacji władz miejskich podawana jest do publicznej wiadomości. Przez cały rok zbierane są fundusze na stroje dla massari, kwiaty i wszelkie ornamenty. Przed Wielkim Piątkiem następuje staranne ozdabianie postaci figuratywnych i platform.

Procesja mająca miejsce nieprzerwanie od 400 lat wyrusza w Wielki Piątek o godzinie 14. Sygnałem do rozpoczęcia jest kołatanie do drzwi kościoła Dusz Czyśćcowych, w którym oczekują misteria i massari. Niezwykły jest sposób, w jaki rzeźby opuszczają kościół: chwila przejścia przez próg jest przedłużana w nieskończoność. Wszystko dzięki annaccata – specjalnemu krokowi polegającemu na ruchu do przodu, po czym następuje cofnięcie. Dodatkowym elementem tego przedziwnego „tańca” jest płynne, miarowe kołysanie rzeźbami na boki. Misteria idą w odległości do kilkuset metrów od siebie. Każdą poprzedza własna orkiestra, niosący flagi, pan z kołatką dający znać kiedy zatrzymać się i ruszać z miejsca, kobiety z kwiatami, młodzież ze świecami, dzieci w strojach aniołków, płaczki – zaangażowany jest niemal każdy od dziecka do starca.

MISTERI DI TRAPANI: INFORMACJE PRAKTYCZNE

Misteri di Trapani można zobaczyć w Kościele Dusz Czyśćcowych przy Via S. Francesco 33. W sezonie bywa przy wejściu pobierana symboliczna opłata w wysokości 1 euro. Dostaje się broszurę pokazującą umieszczenie misteriów w kościele wraz z krótkim opisem każdej.

Kościół Najświętszych Dusz Czyśćcowych.

Bibliografia:

„Tourist Guide to services in the Province of Trapani”, wyd. First Web 2013
broszurki 'Misteri di Trapani’, jaką dostałam płacąc za bilet wstępu

O innej tradycji wielkanocnej przeczytasz w tekście o wiosce Savoca na wschodniej Sycylii.